تشیع و مخالفین: تحلیل کلامی نظریه “انتخاب” و مفهوم خلافت
چکیده :
این مقاله به تحلیل اختلافات تاریخی و کلامی پیرامون مسأله امامت و جانشینی پیامبر اسلام می‌پردازد. اصلی‌ترین موضوع اختلاف در امت اسلامی در زمان پس از پیامبر (صلى الله علیه و آله) حول مسأله خلافت و نحوه انتخاب خلیفه شکل گرفت. شیعیان به امامت الهی و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) باور دارند، در حالی که مخالفین اعتقاد به انتخاب مردم برای خلافت دارند. این اختلاف نظری از همان ابتدا زمینه‌ساز جریان‌های فکری و سیاسی مختلفی در تاریخ اسلام شد.
یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح در این زمینه، نظریه “قهر و غلبه” است که مخالفین شیعه آن را در توجیه خلافت‌های اولیه مطرح کردند، که در آن، خلافت به‌جای انتخاب مردم از طریق زور و قدرت به دست آمده است. در مقابل، شیعه به‌طور مداوم به نقد این دیدگاه پرداخته و به‌ویژه در کتاب‌های کلامی، مبانی خود را درباره ضرورت امامت از سوی خداوند و عدم صلاحیت برخی از خلفای اولیه برای جانشینی پیامبر مطرح کرده‌اند.
در ادامه، مقاله به بررسی کتاب‌های کلامی دو طرف در این زمینه می‌پردازد، از جمله “تحفه اثنا عشریه” نوشته عبدالعزیز دهلوی و نقدهای متقابل شیعه به‌ویژه در کتاب “عبقات الانوار” نوشته میر حامد حسین هندی. این کتاب‌ها نمونه‌هایی از مناظرات علمی میان شیعه و مخالفین هستند که به‌ویژه بر مباحث کلامی و تاریخی امامت و خلافت تمرکز دارند.
این تحقیق نشان می‌دهد که هرچند مخالفین تلاش کردند نظریات شیعه را رد کنند، اما نقدهای آنان باعث شد علمای شیعه پاسخ‌هایی مستند و محکم ارائه دهند. در نتیجه، متون کلامی شیعه نه تنها استحکام خود را حفظ کردند، بلکه استدلال‌های آنها تقویت و شفاف‌تر شد. علاوه بر این، این نقدها شیعیان را به دقت بیشتر در بیان مبانی اعتقادی واداشت.
در نهایت، مقاله بر اهمیت این مناظرات کلامی در تاریخ اسلام تأکید دارد و نشان می‌دهد که این مباحث علمی همچنان تأثیر عمده‌ای در تعیین دیدگاه‌های مختلف در مورد امامت و خلافت در جهان اسلام دارند.
این تصویر مفهومی بیانگر دو مسیر متفاوت در تاریخ اسلام است که نماد اختلاف درباره مسأله امامت و خلافت پس از پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) است. یک مسیر، مسیر امامت الهی و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) را نشان می‌دهد، که مبتنی بر نص و انتصاب الهی است. مسیر دیگر، خلافت بر اساس انتخاب مردم و نظریه قهر و غلبه را به تصویر می‌کشد که مورد استناد مخالفین شیعه بوده است.
نور در نقطه مرکزی تصویر، نمایانگر حقیقت و هدایت الهی است که بر این اختلاف تاریخی سایه افکنده و جویندگان حقیقت را به سمت بررسی مستندات و مباحث کلامی سوق می‌دهد. این تصویر نمادی از فضای مناظرات علمی و اختلافات فکری پیرامون امامت و خلافت است که مقاله حاضر به تحلیل آن پرداخته است.
در تاریخ اسلام، هیچ اختلافی به اندازه اختلاف بر سر جانشینی پیامبر (صلى الله علیه و آله) و مسأله امامت، تأثیرگذار نبوده است. این اختلاف نه تنها ریشه در تاریخ امت دارد، بلکه به دلیل ابعاد مختلفش منشأ بسیاری از بحران‌ها و چالش‌های فکری و اجتماعی شد. اختلافی که همچنان در دل امت اسلامی باقی است و زمینه‌ساز جریان‌های مختلف دینی و فکری شد.
اختلاف بر سر جانشینی پیامبر: امامت یا انتخاب مردم؟
مهم‌ترین اختلافی که در امت اسلامی شکل گرفت و هنوز هم از آن سخن گفته می‌شود، اختلاف در مسأله جانشینی پیامبر بود. مسأله‌ای که در صدر اسلام، پایه‌گذار اختلافات دیگری شد و حتی در جریان‌های کلامی و فقهی بعدی نیز همواره مورد توجه قرار گرفت.
شیعیان، که ما آنها را به عنوان پیروان مذهب تشیع می‌شناسیم، به این باورند که امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (سلام الله علیه) خلیفه بلافصل پیامبر اسلام است و این خلافت و امامت از سوی خداوند تعیین شده است. به عبارت دیگر، از دیدگاه شیعه، امام باید به‌طور الهی منصوب شود و این مسئله کاملاً فراتر از انتخاب مردم است.
در مقابل، مخالفان شیعه عقیده دارند که رهبری باید از طریق انتخاب مردم محقق شود. به عقیده آنها، هر فردی که مردم انتخاب کنند، می‌تواند امام و جانشین پیامبر باشد. اما نکته‌ای که در اینجا حائز اهمیت است، این است که برخلاف ظاهر این نظریه، در عمل هیچ‌یک از خلفای اهل سنت به‌طور واقعی با انتخاب مردم به خلافت نرسیدند، جز امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) که در دوره خلافت چهارم به‌طور واقعی و با انتخاب مردم به خلافت رسید.
قهر و غلبه: نظریه‌ای که در تاریخ خلافت حاکم شد
نظریه “قهر و غلبه” یکی از مهم‌ترین مباحثی است که در تفکر مخالفین شیعه مطرح می‌شود. طبق این نظریه، هر فردی که به هر شکل ممکن توانست قدرت را در دست بگیرد، حتی از طریق کودتا یا خونریزی، می‌تواند به‌عنوان خلیفه و جانشین پیامبر شناخته شود. این دیدگاه به‌طور آشکار می‌گوید که در حقیقت آنچه مهم است، “زور” و “قدرت” است، نه انتخاب مردم.
این نظریه همچنین منجر به طرح نظریات دیگری همچون “حرمت قیام علیه حاکم” شد. طبق این نظر، حتی اگر حاکم ظالم باشد، قیام علیه او شرعاً حرام است. حتی در برخی روایات آمده است که اگر حاکم قلبی شیطانی داشته باشد، باز هم اعتراض به او جایز نیست.
سقیفه: آغاز اختلافات در مورد خلافت
زمانی که پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) از دنیا رفت، در سقیفه بنی ساعده تنها با بیعت یک نفر، خلیفه اول تعیین شد. این در حالی است که در ادبیات مخالفین شیعه، چنین انتخابی را “اجماع” می‌نامند، با اینکه عملاً تنها یک نفر مسئول آن بوده است. جالب اینجاست که در تفکر مخالفین، هر گونه انتخاب با بیعت یک نفر هم می‌تواند به‌عنوان اجماع تلقی شود!
این تناقضات نشان می‌دهند که در واقعیت، آنچه که در پس نظریه “انتخاب مردم” قرار دارد، چیزی جز “قهر و غلبه” نیست. یعنی آنکه زور و قدرت بیشتری داشته باشد، می‌تواند خلافت را در اختیار بگیرد.
کتاب‌ها و مناظرات: مواجهه علمی بین شیعه و مخالفین
تلاقی اندیشه‌ها: مناظرات کلامی شیعه و مخالفین در تاریخ اسلام
آغاز اختلافات در امت اسلامی مهم‌ترین و بزرگ‌ترین اختلافی که در امت اسلامی به‌وجود آمد، مسأله جانشینی و رهبری پیامبر اسلام بود. این اختلاف منشاء بسیاری از اختلافات دیگر در تاریخ اسلام شد و باعث شکل‌گیری دو جریان متفاوت شد. یکی از این جریان‌ها، شیعه است که امامت را از جانب خداوند می‌داند و دیگری، گروه‌های مخالف شیعه که به انتخاب مردم برای خلافت معتقدند.
شیعه و دیدگاه‌های متمایز در مورد امامت شیعیان معتقدند که امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) خلیفه بلافصل پیامبر اسلام است و این خلافت از سوی خداوند تعیین شده است. اما مخالفین، امامت و خلافت را از آنِ اکثریت مردم می‌دانند و معتقدند که هر کسی که مردم او را انتخاب کنند، باید امام و جانشین پیامبر شود. در حالی که این نظریه به ظاهر بر اساس انتخاب مردم است، در عمل بسیاری از خلفای منتخب مردم در تاریخ اسلام به‌وسیله قهر و غلبه به خلافت رسیدند.
نظریه قهر و غلبه: حقیقت پنهان در پس ادعای انتخاب مردم یکی از نظریات مهم مخالفین شیعه، نظریه قهر و غلبه است که بر اساس آن هر کسی که توانسته باشد به‌وسیله قدرت، کودتا یا جنگ به خلافت برسد، می‌تواند خود را خلیفه مشروع پیامبر معرفی کند. در این دیدگاه، اجماع مردم یا انتخاب آنها به‌عنوان عامل مشروعیت خلافت، بیشتر به‌عنوان یک ویترین یا نمایش ظاهر است، در حالی که حقیقت پشت این قضیه زورگویی و قهر و غلبه است.
تاریخ شکل‌گیری دو جریان اصلی در اسلام بعد از شهادت پیامبر اسلام، این اختلاف به‌طور جدی‌تر در عرصه سیاست و حکومت نمایان شد. یک گروه به‌طور قاطع به آیات قرآن و روایات پیامبر استناد کرده و بر این باور بودند که امام باید از سوی خداوند تعیین شود، در حالی که گروه دیگر مخالف این نظریه بودند و به انتخاب مردم برای خلافت تأکید داشتند.
کتاب‌های کلامی و مناظرات علمی بین شیعه و مخالفین در ادامه، هر دو گروه شیعه و مخالفین آنها، کتاب‌های زیادی نوشتند تا عقاید خود را اثبات کنند و از یکدیگر دفاع نمایند. شیعیان نیز به‌طور مداوم به کتاب‌های مخالفین پاسخ می‌دادند و مناظرات علمی گسترده‌ای میان دو گروه شکل گرفت. این مباحثات و نقدهای کلامی، از همان آغاز تا قرن سیزدهم میلادی ادامه یافت.
“تحفه اثنا عشریه”: نقد و بررسی کتاب عبدالعزیز دهلوی در قرن سیزدهم، زمانی که تشیع در هند گسترش یافته بود و برخی از حاکمان هند نیز به شیعه گرایش داشتند، کتابی از عبدالعزیز دهلوی با عنوان “تحفه اثنا عشریه” منتشر شد. این کتاب به‌شدت به نقد عقاید شیعه پرداخت و در دوازده باب، به بررسی و چالش کشیدن مبانی اعتقادی شیعه، به‌ویژه مسئله امامت و خلافت علی (علیه‌السلام)، پرداخت.
سبک استدلالی کتاب “تحفه اثنا عشریه” و شباهت آن با “منهاج السنة“ سبک نگارش و روش‌شناسی کتاب “تحفه اثنا عشریه” می‌تواند مشابه کتاب “منهاج السنة” ابن تیمیه باشد. این کتاب‌ها به‌نوعی به انتشار مطالب نادرست و بی‌پایه پرداخته و از نظر اخلاقی، مشکلاتی داشتند. این نوع رویکردهای علمی در واقع به‌دنبال نقد مبانی شیعه از راه‌های غیراخلاقی و نادرست بودند.
پاسخ‌های مستند شیعه: کتاب “عبقات الانوار“ در واکنش به کتاب “تحفه اثنا عشریه”، شیعیان به‌ویژه مرحوم میر حامد حسین هندی (سید میر حامد حسین هندی) کتابی به نام “عبقات الانوار” نوشتند. این کتاب نقدی جامع و مستند بر باب هفتم “تحفه اثنا عشریه” بود و به قدری از لحاظ تحقیقاتی کامل و استدلالات مستحکم بود که هیچ مخالفی نتوانست به‌طور موثری بر آن ردیه بنویسد. “عبقات الانوار” تبدیل به یکی از برجسته‌ترین آثار دفاعی شیعه در برابر نقدهای مخالفین شد.
خاتمه: اثر ماندگار کتاب “عبقات الانوار“ کتاب “عبقات الانوار” به‌عنوان یک اثر علمی معتبر در تاریخ کلامی شیعه شناخته می‌شود و به‌دلیل استحکام استدلالات و تنوع منابع، توانسته تا به امروز هیچ ردی از مخالفین دریافت نکند. این کتاب همچنان یکی از منابع اصلی در اثبات عقاید شیعه و نقد اعتقادات مخالفین به‌شمار می‌آید.
نقد باب دهم “تحفه اثنا عشریه” و پاسخ علمی شیعه
باب دهم “تحفه اثنا عشریه” یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتاب “تحفه اثنا عشریه” باب دهم آن است که در آن، عبدالعزیز دهلوی به رد مطاعن شیعیان نسبت به خلفای سه‌گانه پرداخته است. او در این باب تلاش می‌کند تا مطالبی را که شیعیان درباره خلفا و زمامدارانی که آنها را غاصب خلافت می‌دانند، نقد کند.
مطاعن شیعیان درباره خلفا در کتاب‌های کلامی شیعه، معمولاً بخشی به نقد خلفا و بررسی شایستگی آنها برای خلافت اختصاص دارد. شیعیان به دلایل مختلف معتقدند که برخی از خلفای اولیه اسلام، فاقد صلاحیت برای جانشینی پیامبر بودند. این موضوع باعث شد تا این نقدها همواره یکی از مباحث اصلی در کتاب‌های کلامی شیعه باشد.
نقد پاسخ دهلوی و کتاب “تشیید المطاعن” در پاسخ به این نقدهای دهلوی، مرحوم پدر حامد حسین هندی کتابی با عنوان “تشیید المطاعن” نوشت. واژه “تشیید” به معنای تقویت و استحکام است، به‌ویژه در ساختارهای محکم مانند برج‌ها که در قرآن نیز به آن اشاره شده است. در این کتاب، نویسنده با استناد به دلایل کلامی و تاریخی، مطاعن مطرح‌شده از سوی شیعه را نه‌تنها رد نمی‌کند، بلکه آنها را تأیید کرده و محکم‌تر از قبل اثبات می‌کند.
تأکید بر صحت مطاعن شیعه کتاب “تشیید المطاعن” با هدف اثبات صحت مطاعن شیعه علیه خلفای غاصب نوشته شد. نویسنده بر این باور است که مواردی که شیعه در خصوص خلفا مطرح کرده، به‌طور کامل صحیح است و دلیل کافی برای عدم صلاحیت آنها برای خلافت پیامبر وجود دارد.
اهمیت کتاب “تشیید المطاعن” این کتاب به‌ویژه به‌دلیل پاسخ‌های مستند و محکم خود به مباحث مطرح‌شده در “تحفه اثنا عشریه”، اهمیت بسیاری دارد. نویسنده با توجه به منابع معتبر و استدلال‌های قوی، دفاعی علمی از نظریات شیعه کرده و به‌طور جدی به نقدهای دهلوی پاسخ داده است.
نتیجه‌گیری: تأثیر و اهمیت علمی “تشیید المطاعن” کتاب “تشیید المطاعن” به‌عنوان یک اثر علمی برجسته در تاریخ کلامی شیعه شناخته می‌شود. این کتاب نشان می‌دهد که نقدهای شیعه در خصوص خلفای غاصب، نه‌تنها بی‌پایه نیستند، بلکه دلایل مستند و قابل‌قبولی برای عدم صلاحیت این زمامداران وجود دارد.
نتیجه‌گیری
در مجموع، بررسی تطبیقی میان کتاب “تحفه اثنا عشریه” و پاسخ‌های شیعه در قالب کتاب‌هایی مانند “تشیید المطاعن” نشان‌دهنده عمق و دقت در مباحث کلامی شیعه است. در حالی که دهلوی در تلاش است تا نقدهای شیعه به خلفای نخستین را رد کند، نویسندگان شیعه با استناد به منابع معتبر و استدلال‌های علمی، این نقدها را محکم‌تر و مستندتر می‌کنند. از این رو، کتاب “تشیید المطاعن” نه تنها به‌عنوان یک پاسخ علمی به نقدهای دهلوی شناخته می‌شود، بلکه بر صحت و استحکام اعتقادات شیعه در خصوص خلافت و امامت تأکید می‌کند. این جریان علمی و مناظرات دینی که از سده‌های نخستین تاکنون ادامه دارد، نشان‌دهنده پویایی و عمق تفکر کلامی شیعه در مواجهه با اندیشه‌های مخالف است.
